A madeira

Diferentes usos

Serviu e aínda sirve nalgún caso para quentarse, cociñar, cocer o pan, mesmo para alumar -as garabullas ou gamuzos de uz que arden lentamente ao tempo que producen luz e facían oficio de primitivas lámpadas- e tamén, convertida en carbón vexetal, alimentou ferrerías e fraguas. Foi e é materia prima para a construción e a fabricación de apeiros de labranza, mobiliario doméstico, todo tipo de recipientes e vaixelas para a cociña, gardar colleitas  -tullas para o pan, etc.- elaborar calzado, trebellos do téxtil, ferramentas, cubas, trobos, artesas,  maseiras do mondongo…

As árbores

Segundo o uso que se lle fose dar, empregábanse unhas árbores ou outras (indícase esto en cada un dos oficios). O que sempre se facía era respectar ao máximo as árbores. Para pezas pequenas empregábanse xotas, canas ou canois, mesmo os dos castiñeiros ao fradalos. Só se cortaban polo pé se era imprescindible e nunca se cortaban os que se varexaban.

Os oficios da madeira

A diversidade de usos deu lugar a múltiples oficios, máis ou menos especializados, exercidos en exclusiva ou a tempo parcial polos labregos no inverno, logrando así unha pequena achega á economía familiar. Na exposición móstranse ferramentas de serradores, carpinteiros, zoqueiros, torneiros e cesteiros. As ferramentas dos serradores móstranse na sección dedicada ás castañas.

Os cesteiros

Era este un oficio que, normalmente, se exercía a tempo parcial polos propios labregos no inverno. A materia prima  era o castiñeiro, o carballo, o sangumín ou sanguiño e, rara vez se usaba o vimbio, que requería un traballo máis fino e profesionalizado.

Usábanse canas (ramas) que saían do pé do castiñeiro, do carballo ou do sangumín, xotas bravas, longas e dereitas. Cortábanse no outono e traballábanse antes de que a madeira secase. Tallábase en pezas da largura desexada sen quitarlles a casca, logo quentábanse no lume para abrilas, coa axuda da cuitela, converténdoas en costelas coas que se facía a estrutura da cesta, e en bringas ou brengas, máis estreitas e finas, coas que se tece o corpo da mesma.

Se a duela (o material) estaba demasiado seca para traballala, mollábase previamente. Tecíase o cu da cesta cruzando as costelas e logo atábanse cunha corda e poñíase a cesta en vertical para tecer o resto coas bringas. Se se quería moi aberta pola parte superior, poñíase boca abaixo cun peso enriba ata que as costelas ían collendo forma. Rematábase cun aro, normalmente de abeleira (moi maleable) cosido ás costelas, previamente furadas cun punzón de ferro quente.

Tipos e usos das cestas

A cesta era un recipiente moi usado a diario, polo tanto había moitos tipos e tamaños segundo o uso que se lle fose dar: o peselo, grande, moi aberto da boca, tecido moi apretado e moi fino, usábase para arrear o gran para o hórreo na mallega e as uvas na vendima (neste caso, metíase en auga uns días antes para que inchara e non pingase). As peselas dos ourizos, moi grandes e moi abertas. As de levar a comida para as terras de labor, de cu grande, baixas, rectas e tecidas só con costelas debían ser consistentes pois levaban moito peso e portábanas as mulleres na cabeza. Semellantes, aínda que algo máis altas, eran as de ir vender ás feiras a froita e as verduras . Tamén se facían cestos, máis pequenos e con asa, nasas…

Os zoqueiros

As zocas, zocos, galochas, galochos, de carpín ou zapatilla (empezaron a usarse máis tarde) foron o calzado máis popular na comarca pois eran sinxelas de elaborar. Todo o mundo as levaba no rural e mesmo moita xente da vila. Facíanse fundamentalmente de bidueiro, moi abundante e doado de traballar. Cortábase no inverno e traballábase a madeira verde ou pouco seca.

Na colección hai unha cumprida mostra dos tipos de zocas que existen en distintas fases de elaboración: a zoca de tapa (aguzada ou, rara vez, roma na punteira) a máis común e tamén a máis vella, con taco no talón e na dianteira; de media tapa ou de zapato, só leva taco no talón; de zapatilla, parecida á vella zoca roma de tapa ou de carpín que, co tempo, se acabou poñendo con zapatillas.

Outro calzado, aquí moito menos popular, eran os chancros, os que se coñecen como zocos noutros lugares. Tiñan a sola de madeira e a empeña de coiro tosco. Facíanos os zapateiros.

Os zapateiros

Os zapatos eran un ben escaso e moi prezado, non todo o mundo os podía ter e reservábanse para ocasións especiais. Ademais coidábanse moito e pasábanse duns irmáns a outros, amañándoos ata o imposible. De reparalos e de facelos ocupábase o zapateiro.

Nesta sección do Museo, móstrase un trebello para facer furados, a máquina de coser, a bigornia (incre de 2 puntas) a roda de rematar, ademais de formas e modelos de zapato. Os obradoiros dos zapateiros estaban na vila. Non se acordan zapateiros a traballar. polas aldeas.

Os carpinteiros

Este oficio abrangue tan grande abano de traballos que había carpinteiros a tempo completo e mesmo a tempo parcial, labregos curiosos, como se chama aquí a xente que tiña maña e sacaba traballos moi ben feitos. Tamén había carpinteiros especialistas en obras ou traballos concretos, como o de facer hórreos (construcións case íntegras de madeira que podían trasladarse enteiras dun lugar a outro), carros (a roda precisaba grande especialización) e os escasos mobles finos.

Algún tiña un obradoiro, pero era habitual que se desprazasen a onde os chamasen. O oficio de carpinteiro era moi demandado porque eran de madeira, integramente ou en parte, case tadas as ferramentas e apeiros de labranza, portas, ventás, huchas, artesas, escanos, tallolos, todo tipo de recipientes para gardar gran (as tullas), viño, auga, trobos, baños da salga, de sangrar, as vaixelas da cociña, as martabelas, etc.

As ferramentas dos carpinteiros

Precisaba un banco de carpinteiro sobre o que suxeitaban e traballaban as pezas, suxeitas co sarxento. Empezábase medindo co metro, despezando o material co serrón (móstrase un serrucho pequeno). Para cortes máis finos, usábase o serrón de cota; para furar, tarabelos e berbiquís; para desbastar a madeira, a axola; o gramil para marcar con precisión; garlopas e cepillos para pulir as pezas, etc.

Os torneiros

Antigamente facíase no torno o enxoval da cociña agás as culleres, garfos e o que vai ao lume. Andando o S. XX foron sendo substituídos polos de metal ou quedando para usos máis reducidos. Tamén se facían pezas torneadas para mobles finos, para balcóns, corredores (a balconada de 1m. de fondo que rodeaba o hórreo, pechada con lousas), táboas ou pezas torneadas. Tamén roquís para as rocas, fusos e parafusas, e mesmo a frauta doce e as pezas de madeira da gaita.

Na exposición móstrase unha friameira coa súa tapa para que non vertese o contido, unha fonte, unha xerra, un cacho e un funil, este é para o viño, pois había diferentes tamaños segundo o uso. Tamén unha reladeira e, xunto a ela, unha versión  metálica máis moderna inspirada na vella de madeira, continuando o diálogo entre o moderno e o tradicional que vemos noutras partes do Museo. Na lareira pódense ver outras pezas do torno como un prato, unha cunca, unha ola de mazar o leite…

O torno e o traballo do torneiro

Oficio de moi longa tradición aquí, como en calquera lugar onde o barro non se prestaba para facer o enxoval doméstico e a madeira era moi abundante. Usábase principalmente de bidueiro e fresno, algo de cerdeira. Para pezas grandes o castiñeiro e para pezas finas a nogueira. Traballábase a madeira en verde. O torneiro, despois de cortar o taco de madeira que precisa para a peza que vaia elaborar, desbástao coa brosa ou coa axola. Logo suxéitao no torno e, xirando nel a peza, manexando a legra coas mans, irá dándolle forma.

O torno da exposición é de media volta  estes odendo a súa vez poden ser de bésta e de vara, o do museo é de bésta e é dos máis antigos que hai. Empregábao “Chaila” do Coto de Lamas, a quen vemos na foto traballando. A ventaxa que daba este torno é que podía facer que a peza só xirase media volta. Deste xeito facíase a metade da peza por completo. Así a unha xerra podíaselle facer a asa e o bico na mesma peza. Esto non se pode lograr hoxe cos tornos máis desenvolvidos.